نمایشنامه های مذهبی مجالی برای طرح پرسش اند - مجله فضای وب

نمایش عشقه به نویسندگی و کارگردانی محمد رحمانیان از جمله آن آثار بود که در زمان خودش (1385)مورد توجه نهاده شد. با نگاهی دوباره به این نمایشنامه گفت وگویی با محمد رحمانیان انجام داده ایم که در ادامه می خوانید:

شما در سال 85 نمایشنامه­ ای به نام عشقه با موضوع زندگی حضرت خدیجه و پیامبر اسلام نوشته اید و با یک گروه حرفه ای اجرا هم شد؛ می خواهم با نگاهی دوباره به این نمایشنامه و آثار دیگرتان به چگونگی نگارش نمایشنامه های مذهبی بپردازیم.

نمایشنامه­ مذهبی به نمایشنامه ای می گویند که راه و رسمی را پیشنهاد می نماید، مثل نمایشنامه­ قتل در کلیسا از تی. اس. الیوت. نمایشنامه های من چیزی را پیشنهاد نمی نمایند و حالت پروپاگاندا و تبلیغی ندارند. تمام نمایشنامه هایی که در ارتباط با تاریخ اسلام نوشته ­ام و به نوعی به مسائل مذهبی مربوط هستند؛ مثل اسب ها؛ سال 59 هجری شمسی، پل یا روز حسین سعی می نمایند در جست وجویی میان مذهب و تاریخ و اسطوره حقیقت را پیدا نمایند.

در عشقه هم همین رخ داده است. موضوع این نمایشنامه درباره­ یکی از مهم ترین زنان صدر اسلام -خدیجه (س) همسر پیامبر- است و درنگارش آن سعی کردم دوران تاریخی و اجتماعی سرزمین حجاز و نقش زنان را در معرفی یک دین جدید و شروع شکل گیری اسلام بیان کنم. من اولین نمایشی که با موضوع مذهب نوشتم نمایشنامه­ پل است که در ارتباط با وقایع کربلا است. موضوع برای خودم جذاب و جالب بود. می خواستم به قرائت تازه ای دست یابم از یک شخصیت تاریخی-مذهبی- اسطوره ای و نسبت آن را با آنچه که در رسانه های رسمی سال هاست تکرار شده و آن چیزی که در مقتل­ ها و اسناد تاریخی به جا مانده دریابم. سعی کردم بفهمم نسبتی میان گفتمان رسمی و آنچه در واقعیت هست وجود دارد یا خیر. یا مثلاً در نمایشنامه­ نام تمام مادران... که چند سال پیش نوشته و اجرا شد در جست وجوی پاسخ این پرسش بودم که چه نسبتی میان روایت ها و واقعیت هست و آن روایات در زندگی امروز ما چه نقشی دارند.

در واقع هر یک از این نمایشنامه­ ها برای من مجالی برای طرح پرسش است. سوال می کنم درباره­ آن چیزی که از کودکی معلمان تعلیم و تربیت، نهادهای رسمی، رادیو و تلویزیون، مردم، جامعه، مادران و پدران به ما آموخته ­اند. سعی می­ کنم یکبار دیگر به این آموخته ­ها بنگرم و خود را در آزمون پرسش ­های مهم­تری قرار دهم. اولین بار بعد از خواندن فیلم نامه روز واقعه و بعدتر نمایشنامه­ مجلس ضربت زدن - هر دو اثر بهرام بیضایی- تحت تاثیر این پرسش ­ها نهاده شدم و فکر کردم ایشان چقدر صریح، روشن، و دقیق درباره­ مسائل تاریخی- مذهبی مختلف دیدگاه­ های خویش را مطرح می نمایند. دیدگاه­ هایی که به شدت با گفتمان رسمی رایج متفاوت است. من این اقبال و افتخار را داشته ­ام نمایشنامه­ مجلس ضربت زدن را در سال 95 در تالار اصلی تئاترشهر کارگردانی کنم. نمایشنامه ­ای که از نگاه من نقطه­ اوج آثاری­ست که با دیدگاه تاریخی- اسطوره­ای نوشته شده است. صریح­ تر بگویم؛ آثار بهرام بیضایی بود که به من جرات و جسارت داد تا نمایشنامه هایی با موضوع تاریخ و مذهب و اسطوره بنویسم و عشقه یکی از آن هاست.

چطور به مضامین مذهبی نزدیک می شوید؟ طوری که از کلیشه پرهیز کنید؟

در واقع سعی می ­کنم از روش های پیچیده تری برای روایت استفاده کنم. داستان را به سادگی و خطّی تعریف نمی کنم، مثلا در همین نمایشنامه­ عشقه از یک گروه تئاتری می­ گویم که 8 بازیگر زن نقش خدیجه (س) را ایفا می نمایند و تمام 15 پرسوناژ مردانه را تنها یک بازیگر مرد بازی می نماید. راه چارهی که به ظاهر نوعی تناقض اجرایی در آن دیده می ­گردد. یا استفاده از روش ­ها و قراردادهای نمایش ایرانی. از جمله استفاده از مصطبه و سکّوی چرخان. یا مثلا استفاده از اشعار شعرای معاصر. در عشقه هر قسمت را با قطعه شعری از اشعار فروغ فرخزاد شروع کردیم، به نحوی که نمایش با تماشاگر امروزی ارتباط بهتری برقرار کند.

چه راه چارهی برای نویسندگانی که به این حوزه نزدیک می شوند پیشنهاد می کنید؟

مهم­ترین نکته این است که یک نویسنده پیش از نوشتن باید برایش سوال ایجاد گردد! این که اساسا چرا باید در این تاریخ و این جغرافیا راجع به پرسش خاصّی که ذهن ما را اشغال نموده بنویسیم؟ اگر توانستیم به این پرسش پاسخ دهیم آن وقت می توانیم راهکار و راه چاره ویژه­ی خود را پیدا کنیم. ضمن اینکه نویسندگانی هم داریم که به جواب رسیده اند و راه خود را پیدا نموده اند.

از میان جوان­ترها میلاد اکبرنژاد، و از قدیمی­ ترها می­ توانم از محمد چرمشیر یا حمید امجد نام ببرم. مثلا امجد در نمایشنامه­ مهر و آینه ­ها پیشنهادهای تازه ای برای این نوع نمایش ها دارد که به­روز و امروزی هستند. یا چرمشیر در ­نمایشنامه­ آبی که مار می خورد زهر می گردد و بهتر از همه بهرام بیضایی در ندبه، روز واقعه یا مجلس ضربت زدن پیشنهادهایی روشن برای تئاتر و سینمای ایران دارند. و در واقع به تعداد نمایشنامه نویسان ما می­ تواند راهکار ها و راه چارههای خلاقه­ ای پیدا گردد.

نویسنده­ آثار مذهبی با خط قرمزها چه باید بکند؟

آن چیزی که دیدگاه رسمی از نمایش­ هایی با موضوع مذهب می پسندد؛ نمایش هایی مثل خورشید کاروان است و انتظار بیشتری هم ندارد. بقیه­ دیدگاه­ های نمایشی به نوعی خط قرمز محسوب می شوند. خوشبختانه نویسنده خود را مجرم نمی ­داند و خط قرمزها هم همواره بوده و هست! ضمن این که فقط گریبان نویسندگان بعد از انقلاب را نگرفته است. به طور مثال در میانه­ دهه­ پنجاه آثاری از عباس نعلبندیان هم دچار این نوع ممیزی شده بود. پس همواره تیغ حذف بر سر نمایشنامه ­نویسان سایه انداخته و احتمالا سایه ­اش تا همواره بالای سر ماست. اینکه چقدر حق با ممیّزان و بَررسان است من نمی دانم ولی این را می ­دانم که باید نوشت! حتی اگر چاپ و اجرا نگردد.

از جدیدترین نمایشنامه هایتان بگویید، اثری در دست چاپ دارید؟

چند نمایشنامه­ جدید را همزمان دارم می نویسم. نمایشنامه ­ای را بر اساس شاهزاده و گدا اثر مارک تواین به سرانجام رسانده ام. طی چند روز آینده هم مجموعه­ ای از سه نمایشنامه با نام سه روایت توسّط نشر آگه به چاپ می رسد و به زودی وارد بازار نشر می گردد.