آنالیز ظروف سفالی استهبان تداوم تاثیرات این هنر را در هر دوره نمایان می نماید - مجله فضای وب

در میان انواع ظروف سفالی و سرامیکی فراوری شده در دورهای گذشته شیوه ساخت و تزیین ظروف با تفاوت هایی تداوم داشته اند و تأثیرات آنها در شکل، رنگ و طرح و نقش نمونه های آینده کاملاً ملموس است؛ اما در میان انواع سفالینه های استهبان گروهی از ظروف سرامیکی اند که با قدمت تاریخی فراوریی از دیرباز هرچند نظر شیوه ساخت تغییر چندانی ننموده اند، از نظر نقش و رنگ و شیوه طراحی با ظروف پلی کروم صفوی و دوره های دیگر تفاوت دارند.

صنایع دستی از دیرباز تا به امروز فارغ از وجه هنری در معرفی جلوه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و مالی جوامع و اقوام مختلف نقش عمده ای را ایفا نموده که هریک از این وجوه به تنهایی قابلیت اثبات بر معیشت و فرهنگ مردم رادارند.

صنایع دستی حاصل فکر، عمل، ابتکار و خلاقیت سازنده آن است که انجام قسمتی از مراحل اساسی فراوری به یاری دست و ابزار دستی تهیه و ساخته می شوند و همین عامل وجه تمایز اینگونه محصولات از مصنوعات مشابه و کارخانه ای است.

با توجه به پیشینه هنر سفال و سرامیک سازی استهبان میتوان گفت تاریخ شکل گیری آن به دوران قبل از قاجار می رسد. هنر سفال و سرامیک در منطقه ها شاخص ایران دارای فنون و ویژگی های هنری متنوعی است که باوجود تمام مسائل و بهره گیری از این فنون و ویژگی ها توانسته است تا به امروز به حیات خود ادامه دهد. وجود کارگاه های متعدد در شهرهای نطنز، میبد، لالجین، شهرضا، قم و استهبان، خود علت بر این مدعاست.

معرفی محصولات سفال و سرامیک استهبان

سفال (pottery)

دسته ای از سرامیک است که با خاک رس و سایر خاک ها شامل سیلیس، کائولن، بالکلی، بنتونیت ساخته شده است.

سرامیک (ceramic)

به مواد کانی غیرفلزی که حداقل در دمای 600 درجه سلسیوس پخته می شوند، سرامیک می گویند، به این مفهوم که علاوه بر اینکه معدنی هستند در عین حال خواص فلزی ندارند.

سفال لعاب دار (glazed pottery)

سفالینه هایی که پس از ساخته شدن، با یک لایه شیشه ای پوشیده، تزیین شده و به کوره انتقال داده می شوند.

سفال لعاب دار استهبان (Stahban glazed pottery)

سفالینه هایی که با بدنه سفید یکبار پخت با نقاشی زیر لعابی هستند. در استهبان دو نوع بدنه ساخته می شود که مواد و مصالح اولیه به روش کاملاً سنتی، در کارگاه و از معادن اطراف شهر یا از دیگر منطقه ها همجوار تهیه و مورداستفاده قرار می گیرد.

ویژگی طرح و نقش

عمده نقوش بکاررفته در سفال و سرامیک استهبان، شامل نقوش گیاهی، حیوانی، استلیزه و خوشنویسی روی زمینه سفید و زیر لعاب شفاف هستند که در انواع سرویس های غذاخوری، چایخوری گلدان و زیرسیگاری ساخته می شوند.

طرح ها و نقوش مورداستفاده، بسیار محدود است که شاید این موضوع، پیوند خاصی با طبیعت و اقلیم بکر و سرسبز این شهر داشته باشد.

ابزار فراوری

چرخ سفالگری

سفالگران استهبان با استفاده از دو نوع چرخ سفالگری دستی و پایی اقدام به ساخت اشیای مصرفی متنوع می نمایند.

چرخ سفالگری دستی از گذشته تا به امروز همچنان مورداستفاده سفالگران قدیمی قرار می گیرد. این چرخ ساختمان بسیار ساده ای دارد و متشکل از دوتخته است با تعبیه سوراخی در مرکز یکی از تخته ها و قرار دادن میله آهنی در مرکز تخته دیگر، این دوتخته طوری به هم متصل می شوند که تخته رویی قابلیت چرخش را داشته باشد.

چرخ سفالگری پایی مورداستفاده اغلب سفالگران استهبان است و متشکل از نشیمن گاه و دو صفحه گردان چوبی متصل به هم از طریق یک محور (میله آهنی) ساخته شده و درون چاله ای که به همین منظور در کارگاه حفر می شود، قرار می گیرد، چرخ سفالگری باید در سطح تراز قرار بگیرد.

کوره

کوره فضایی مدور یا مکعب شکلی است که برای پخت سفال و سرامیک استفاده می شود، کوره های پخت سفال در استهبان معمولاً به صورت مخروطی شکل با سوخت های فسیلی است.

این کوره ها از آجر و کاهگل به صورت زمینی ساخته می شود و سوخت آنها اغلب هیزم، نفت و گازوئیل است.

بعضی از کوره های پخت در استهبان پایین تر از سطح زمین قرار میگرفته است، مشعل این کوره ها در قسمت پایین و زیر کوره واقع شده است.

درفت های حرارتی (دودکش) در چهارسوی کوره تعبیه شده تا جریان هوای داخل کوره تأمین شود. دمای این کوره ها تا 1200 درجه سلسیوس بالا می رود، کوره بنا به کاربرد و ظرفیت فراوری کارگاه در ابعاد مختلف ساخته می شود.

انواع محصولات سفالگری سنتی استهبان

حصین

شکل کلی این فراوریات استوانه ای با شکم کشیده و دهنه باز است این ظروف دارای پایه پهن و تقریباً ضخیمی است که موجب ایستایی آن می شود. از آنجایی که اینگونه فراوریات جنبه کاملاً مصرفی دارند برای نگهداری لبنیات استفاده می شود. روی آن را با لعاب سبز می پوشانند و هیچگونه تزیینات دیگری روی آنها انجام نمی گیرد. بدنه اصلی حصین از جنس خاک رس است.

حیدری (کشک ساب)

این محصول به شکل استوانه بلندی است که بدنه قطور و ضخیمی دارد. ظرفی کاملاً کاربردی که برای ساییدن کشک استفاده می شود و از طریق لعاب سبز یا آبی فیروزه ای پوشانده می شود.

کاسه

بدنه اصلی این محصول از نوع سفید است و در میزان های مختلف بزرگ، میانه و کوچک ساخته می شود. این ظروف برای مصارف گوناگون استفاده می شوند و بسته به قطر دهنه به چند گروه آبگوشت خوری، ماست خوری، سوپ خوری تقسیم می شوند و در طبقه بندی این فراوریات به هر شش عدد آن یک جام اطلاق می شود.

گلدان

دو نوع گلدان در استهبان ساخته می شود، گلدان تزیینی و گلدان کاربردی برای کاشت و نگهداری گل ها بدنه اصلی این فراوریات از نوع سفید بوده و تقریباً در میزان میانه ساخته می شوند شکل کلی گلدان ها با شکم گرد، گردن کشیده لبه برگشته باز یا بسته و پایه های کوچک است که روی تمامی آنها نقوش و تزیینات متنوعی بکار می رود.

کوزه

بدنه اصلی این فراوریات سفید بوده و شکل کلی آنها استوانه ای با شکم کشیده و لبه کوتاه استوانه ای است که اغلب تزیینات متنوع دارند.

سروته قلیان

بدنه این فراوریات اغلب رسی و بدون رنگ است و در بعضی موارد با بدنه سفید، تزیینات و لعاب شفاف پوشانده می شود.

کاشی نره ای و هفت رنگ

بدنه اصلی این فراوریات سفید است و در دو نوع نره ای و هفت رنگ فراوری می شود.

کاشی های نره ای به شکل ذوزنقه ای برای استفاده در پوشش گنبد مساجد و اماکن متبرکه ساخته و معمولاً با لعاب تک رنگ و گاهی با نقوش ختایی و اسلیمی تزیین می شوند.

کاشی های هفت رنگ که بیشتر جنبه تزیینی دارند در میزان های کوچک ساخته می شوند و با نقوش خطی اسلیمی و ختایی تزیین می شوند. این کاشی ها معمولاً در سر در ورودی منازل، بقاع و اماکن متبرکه بکار می رود. زمینه کاشی ها با رنگهای لاجوردی و فیروزه ای پوشانده می شود.

این نوع کاشی هفت رنگ با تزیینات زیر لعابی تزیین شده و با کاشی هفت رنگ رایج در شیراز فرق دارد.

ممبوله

ظروف خمره مانند با سر مخصوص به خود است و برای نگهداری روغن حیوانی و مربا در منطقه استهبان از آن استفاده می شود.

گره سفالی

ظروف دسته دار با دهنه باریک که برای نگهداری مایعات بکار برده می شود.

خمره چهار دسته (کلوک)

ظروف بزرگی هستند که از آنها برای نگهداری سرکه استفاده می شود.

خمره شکم گرد

ظروف بزرگ و بدون لعاب که برای نگهداری غلات استفاده می شوند.

سایر محصولات

دیگر محصولات سفالی استهبان عبارت از پارچ، لیوان و قوری هستند.

سفال و سرامیک شهرستان استهبان ازجمله شاخص ترین محصولات صنایع دستی استان فارس است که طی چند سال اخیر با کوشش های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان و بعلاوه اتحادیه تعاونی های صنایع دستی این استان احیا شده است.

امکان فراوری این نوع سفال و سرامیک به لحاظ نحوه فراوری، تنوع فراوری و مواد اولیه موجود در منطقه و کشور منحصربفرد است به همین علت سفال سرامیک استهبان به عنوان بخشی از میراث معنوی فارس در لیست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است. ویژگی های خاص این نوع صنایع دستی در مراحل فراوری است بطوریکه مراحل فراوری ظروف سفالی سرامیکی از تهیه ماده ساخت ظروف، نقاشی ظروف و مرحله پخت در یک کارگاه صورت می گیرد.

با توجه به سه حوزه فراوری، توزیع و مصرف در صنعت سفال نهادهای اجتماعی واسط میان آثار هنری و مخاطبان عام و خاص همچنان نقش خود را در سرپا ماندن و رشد و توسعه این جهان باید ایفا نمایند.